حضرت بالحضرت بال، مهم‌ترین مرکز عبادی و زیارتگاه مسلمانان در کشمیر و محل نگهداری تار مویی منسوب به حضرت محمد صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم است. ۱ - موقعیت جغرافیاییدرگاه حضرت بال در کرانه غربی دریاچه دل در سرینگر واقع است. تقدس متعلقات اولیا و بزرگان دینی در کشمیر سابقه‌ای دیرین دارد. مثلاً، هیوئن تسانگ (قرن اول/ هفتم) از دندان بودا که نزد راهبان بودایی در کشمیر محترم بوده، سخن گفته است. ۲ - تار موی منسوبپیشینه انتقال تار موی منسوب به پیامبر از مدینه به هند به اوایل قرن یازدهم می‌رسد، چنان‌که به گفته غلامعلی فرشته، [۱]
محمدقاسم بن غلامعلی فرشته، تاریخ فرشته (گلشن ابراهیمی)، ج۲، ص۸۹ـ۹۰، (لکهنو) : مطبع منشی نولکشور.
در ۱۰۰۵ در دوره ابراهیم عادلشاه دوم، میرمحمد صالح همدانی چند رشته موی پیامبر را از مدینه به بیجاپور آورد که بسیار مورد توجه سلطان قرار گرفت. در دوران شاه‌جهان نیز یکی از خادمان حرم پیامبر، به نام سید عبداللّه بیجاپوری، تار مویی منسوب به آن حضرت را از عربستان به شهر بیجاپور هند بُرد.۳ - صحت انتسابدرباره صحت انتساب این تار مو به پیامبر و تاریخ دقیق ورود آن به بیجاپور، اطلاعات متناقضی در دست است. در ۱۱۱۱، در زمان حکومت اورنگ‌زیب، بازرگانی کشمیری به نام خواجه نورالدین ایشباری این تار مو (معروف به موی مقدّس) را خرید، اما هنگام بازگشت به زادگاهش درگذشت و موی مقدّس به همراه جسد وی به سرینگر برده شد. [۲]
غلامحسن کهویهامی، تاریخ حسن، ج۱، ص۳۰۲، حصه ۱، سرینگر (۱۹۵۴).
۴ - مکان قرار گرفتن تار موتار مو ابتدا در خانقاه نقشبندیه در سرینگر به نمایش عموم گذاشته شد، اما چون خانقاه گنجایش جمعیت زیادِ بازدیدکننده را نداشت به دستور حاکم مغول کشمیر، فاضل‌خان، و به توصیه اعیان شهر، تار مو را به باغ صادق‌آباد منتقل کردند و عمارت این باغ برای زیارت «موی شریف» وقف شد و حضرت بال نام گرفت. ۵ - وجه تسمیهبال در زبان کشمیری به‌معنای «کنار آب» است و چون این مکان بر کرانه دریاچه دل قرار گرفته است، شاید وجه تسمیه آن ازاین‌رو باشد. از طرفی، بال در این زبان به معنای مو نیز هست. [۳]
غلامحسن کهویهامی، تاریخ حسن، ج۱، ص۳۰۲ـ۳۰۳، حصه ۱، سرینگر (۱۹۵۴).
۶ - معماری اولیه عمارتمعماری اولیه عمارت صادق‌خان معروف به صادق‌آباد که به گفته کهویهامی [۴]
غلامحسن کهویهامی، تاریخ حسن، ج۱، ص۳۰۳، حصه ۱، سرینگر (۱۹۵۴).
در ۱۰۳۳ ساخته شده است، ترکیبی از معماری مغولی و کشمیری بود که با آوردن موی مقدّس به این مکان، وسعت پیدا کرد و در مغرب آن مسجد و در مشرق آن خانقاه بزرگی ساخته شد. [۵]
غلامحسن کهویهامی، تاریخ حسن، ج۱، ص۳۰۱ـ۳۰۲، حصه ۱، سرینگر (۱۹۵۴).
حضرت بال از ۱۳۲۲ش/۱۹۴۳ تحت نظارت اوقاف اسلامیه قرار دارد.۷ - طرح کنونیبنای کنونی تمامآ از سنگ مرمر سفید ساخته شده و طرحی از مسجد پیامبر در مدینه است. به دستور شیخ‌عبداللّه، نخست‌وزیر وقت، در ۱۳۴۷ش/۱۹۶۸ اوقاف اسلامیه ساخت این بنا را در مکان ساختمان پیشین آغاز کرد. ۸ - مراسم نشان دادن موموی منسوب به رسول اکرم صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم در صندوقی شیشه‌ای نگهداری می‌شود و هر ساله در سالروز میلاد پیامبر و معراج وی و چند مناسبت دیگر در معرض بازدید و زیارت جمعیت انبوهی قرار می‌گیرد که از سراسر کشمیر با این هدف به سرینگر می‌آیند. شخصی با منصب «نشان‌ده» مسئولیت به نمایش گذاشتن موی مقدّس را برعهده دارد. مراسم نشان دادن مو، که باشکوه تمام برپا می‌شود، مناسبات اجتماعی و اقتصادی گسترده‌ای میان روستانشینان و شهرنشینان مسلمان کشمیری و نیز مردم شهرها با یکدیگر ایجاد کرده است. به هنگام برپایی این مراسم و در بیرون حضرت بال، بازارهای دوره‌ای تشکیل می‌شود و برای بازرگانان و صنعت‌گران فرصتی فراهم می‌گردد تا کالاهای خویش را عرضه کنند. زیارت‌کنندگان حضرت بال و موی مقدّس، رفع حوائج گوناگون خویش (چون درمان بیماریها، بچه‌دار شدن، طول عمر، و محافظت در برابر سیل و قحطی و بلایای دیگر) را خواستارند و نذرها و هدایایی نیز برای تحقق خواسته‌هایشان به این درگاه تقدیم می‌کنند. امروزه مردم برای تبرک ، به دست و بدن و حتی لباس کسانی که موی مقدّس را به نمایش می‌گذارند دست می‌کشند. ۹ - دیدگاه مسلمانان کشمیریحضرت بال از منظر مسلمانان کشمیری حلقه اتصال حیات روحانی پیامبر با پیروان اوست. ارج و اهمیت این یادگار در میان مسلمانان کشمیر در اشعار و ترانه‌های محلی آن‌ها هویداست و زیارت حضرت بال با زیارت مسجدالنبی در مدینه قابل قیاس دانسته شده است. این درگاه را مدینه ثانی نیز خوانده‌اند. [۶]
محمداعظم بن خیرالدین دیدمری، واقعات کشمیر، ج۱، ص۴۲۳، ترجمه ظهور شهداد اظهر، سرینگر ۲۰۰۳.
موی مقدّس در ۶ دی ۱۳۴۲/ ۲۶ دسامبر ۱۹۶۳ مفقود گردید و نُه روز بعد ادعا شد که تار مو به حضرت بال بازگردانده شده است. به گفته اسحاق‌خان کسی از اسرار این حادثه به درستی آگاهی ندارد. اغتشاش‌ها و ناآرامی‌هایی که در آن چند روز، همه کشمیر و برخی شهرهای هند را فراگرفت، نشان‌دهنده اهمیت موی مقدّس در حیات سیاسی و اجتماعی مسلمانان کشمیر است.۱۰ - فهرست منابع(۱) محمداعظم بن خیرالدین دیدمری، واقعات کشمیر، ترجمه ظهور شهداد اظهر، سرینگر ۲۰۰۳. (۲) محمدقاسم بن غلامعلی فرشته، تاریخ فرشته (گلشن ابراهیمی)، (لکهنو) : مطبع منشی نولکشور. (۳) غلامحسن کهویهامی، تاریخ حسن، حصه ۱، سرینگر (۱۹۵۴). ۱۱ - پانویس
۱۲ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حضرت بال»، شماره۶۲۹۹. |